Osadnictwo pod Karkonoszami zapoczątkowali w V wieku n.e. Bobrzanie. Już przed 990 rokiem ich tereny należą do państwa polskiego, a do 1392 roku władają tu książęta piastowscy. Po śmierci księżnej Agnieszki (wdowy po Bolku II) wraz z całym księstwem świdnicko-jaworskim, ziemia jeleniogórska przypadła koronie czeskiej. Kolejni władcy Czech i Śląska to: Karol IV, jego syn Wacław, cesarz niemiecki Zygmunt IV i Jerzy z Podiebradów. W 1419 r. wybuchło w Czechach powstanie husytów, a ich wojska zapędziły się także na nasze tereny, siejąc zniszczenie. W latach 1471-1516 na czeskim tronie zasiadł Władysław, syn Kazimierza Jagiellończyka. Jego następca, Ludwik Jagiellończyk zginął w roku 1526 w bitwie z Turkami pod Mohaczem. Rządy po nim przejęli Habsburgowie, tolerancyjni dla rozwijającej się już reformacji. Lata te są dla księstwa świdnicko-jaworskiego okresem poważnego rozkwitu gospodarczego. Rozwijały się rzemiosła – wiejskie tkactwo i kowalstwo. Sudeckie płótna wysyłane były daleko poza granice Śląska. Z chwilą objęcia rządów w Czechach przez fanatycznego katolika Ferdynanda II (1617 r.) rozpoczął się ostry kurs kontrreformacyjny. Trwająca od roku 1618 wojna trzydziestoletnia przyniosła biedę i zniszczenia dorobku wielu stuleci. Po klęsce protestantów prowadzona siłą kontrreformacja zaostrzyła antagonizmy religijne. Po śmierci Karola VI (1740 r.) król pruski Fryderyk II wysunął żądania terytorialne odnośnie niektórych części Śląska, których następstwem były trzy wojny śląskie: 1740-1748, 1744-1745 i 1756-1763 (tzw. wojna 7-letnia). Nadeszły rządy pruskie, przynosząc kryzys ekonomiczny i wyzysk chłopów pańszczyźnianych. Wiosna Ludów przyniosła zniesienie pańszczyzny, a następnie ustawę uwłaszczeniową. Jednak okres zastoju gospodarczego trwał do roku 1866, kiedy to region połączono linią kolejową z resztą Śląska, dając możliwość rozwoju turystyki. Front II wojny światowej zatrzymał się na Górach Kaczawskich, a bezpośrednie działania wojenne ominęły region jeleniogórski. Dnia 9 maja 1945 roku wkroczyła tu Armia Radziecka, a następnie przybyli pionierzy i przedstawiciele polskiej administracji. Dziś Ziemia Jeleniogórska należy do najlepiej zagospodarowanych regionów turystycznych w Polsce.
W Kowarach miasto o górniczym rodowodzie, którego najstarsza część zachowała układ charakterystyczny dla ulic spełniających także funkcję targu. Kamienice wzniesione na przełomie XVIII i XIX w. pomiędzy kościołem a ratuszem tworzą zwartą i niezwykle malowniczą zabudowę Kowarskiej Starówki. Na uwagę zasługuje zabudowa sanatoryjna Wojkowa w dawnym uzdrowiskowym kompleksie „Wysoka Łąka – Bukowiec”.
W Karpaczu, Szklarskiej Porębie, Przesiece, Sobieszowie od początku XX w. powstawało bardzo wiele hoteli i pensjonatów. Ozdobione przeszklonymi werandami okazałe domy i wille do dziś zachwycają urodą.
Najstarsze zabudowania mieszkalne:
Na Dolnym Śląsku zachowały się w wielu miejscach. Są wśród nich: pręgierze, szubienice czy kamienne krzyże pokutne. Te ostatnie, wolnostojące można zobaczyć w Marczycach, Mysłakowicach, Komarnie, Sosnówce, Kowarach i w Miedziance, a wbudowane w ściany kościołów lub otaczające je mury w Jeleniej Górze, Janowicach Wielkich i w Miłkowie.
Dolina Pałaców i Ogrodów Kotliny Jeleniogórskiej
Głośno już w Europie o „Dolinie Pałaców i Ogrodów” pod Karkonoszami. Na obszarze Kotliny Jeleniogórskiej, jak w żadnym innym miejscu w Polsce znajdziecie Państwo niezwykłe bogactwo zabytków architektury. Średniowieczne warownie, renesansowe dwory i otoczone romantycznymi parkami pałace są częścią utworzonego tu Parku Kulturowego. Zamek Chojnik w Jeleniej Górze Sobieszowie, Zamek Bolczów w Rudawach Janowickich oraz Wieża Książęca w Siedlęcinie były strategicznymi budowlami obronnymi. Wystawne rezydencje wzniesione lub przebudowane w XIX w., po 1945 r. popadły w większości w ruinę, lecz dziś dawny blask przywracają im nowi właściciele. Ich poznawanie zacznijmy od „Dużego Pałacu” w Łomnicy, gdzie urządzono wystawę przedstawiającą dzieje dawnych siedzib szlacheckich i rezydencji (obok znajduje się tzw. „Dom Wdowy”). Kolejne zobaczyć można w Jeleniej Górze („Pałac Paulinum”, Dwór Czarne, pałace Schaffgotschów w Cieplicach i w Sobieszowie), w Pakoszowie („Pałac Pakoszów”), Mysłakowicach (Pałac Królewski), Wojanowie („Pałac Wojanów”), Wojanowie-Bobrowie, Staniszowie („Pałac Staniszów” i „Pałac na Wodzie”), Karpnikach (Pałac Dębowy, „Zamek Karpniki”), Miłkowie („Pałac Spiż”), Bukowcu, Kowarach (Pałac „Smyrna”, Nowy Dwór i Ciszyca), Dąbrowicy, Janowicach Wielkich, Mniszkowie i w Radomierzu. W wyróżnionych cudzysłowem obiektach mieszczą się hotele i restauracje, pozostałe służą różnym instytucjom lub są odrestaurowywane (szczegóły www.dolinapalacow.pl). Wspaniałym uzupełnieniem lekcji historii i architektury będzie z pewnością wizyta w Parku Miniatur Zabytków Dolnego Śląska w Kowarach.
Artyści odkryli dla siebie Karkonosze na przełomie XIX i XX w., zakładając w Szklarskiej Porębie kolonię artystyczną. Jej istnienie zapoczątkowali bracia Carl i Gerhart Hauptmannowie. Pierwszy z nich był autorem słynnej Księgi Ducha Gór – zbioru legend o Rzepiórze, a Gerhart w 1912 roku został laureatem literackiej nagrody Nobla. Poznawanie uroków karkonoskiej ziemi ułatwiła na pewno kolej żelazna, której linia została doprowadzona do Jeleniej Góry już pod koniec XIX w., a do Szklarskiej Poręby i Karpacza na początku następnego stulecia.
Po II wojnie światowej w miejscowości osiedlił się m.in. malarz Wlastimil Hofman, zamieszkiwał tu niedługo pisarz i poeta Jan Sztaudynger, a w Karpaczu swoją przystań znalazł Henryk Tomaszewski, twórca Wrocławskiego Teatru Pantomimy, który podarował Karpaczowi unikatową kolekcję lalek. Aktora, choreografa i reżysera odwiedzał często Tadeusz Różewicz, którego urnę z prochami, zgodnie z testamentem poety, pochowano po śmierci przy świątyni Wang w Karpaczu. W terenie zamieszkuje wielu wybitnych malarzy, fotografów i rzeźbiarzy (np. Zbigniew Frączkiewicz, który w Szklarskiej Porębie wystawił Kamienny Krąg), chętnie zagląda tu pisarz i malarz Henryk Waniek, a w księgarniach można kupić ciekawe pozycje wydane przez lokalnych literatów.
Owoce artystycznego ducha podziwiać można w licznych, także autorskich galeriach, na ciekawe wystawy nieustannie zaprasza jeleniogórskie Biuro Wystaw Artystycznych. W Jeleniej Górze, która jest kulturalną stolicą Karkonoszy, działa teatr dramatyczny i teatr animacji, a w pobliskich Michałowicach prywatny Teatr Nasz Jadwigi i Tadeusza Kutów, który przez cały rok wystawia spektakle kabaretowe. W mieście funkcjonuje też filharmonia, wiele galerii, kilka domów kulturowych i kina. Występy artystyczne stale odbywają się także w kościołach, klubach i w plenerze. W kalendarz imprez na stałe wpisał się Wrzesień Jeleniogórski oraz wiele lokalnych świąt i jarmarków.
Walonowie
Poszukiwacze cennych kruszców i kamieni szlachetnych, od XII w. drążyli jamy w skałach, przeszukiwali koryta strumieni, pozostawiając w wielu miejscach swoje tajemne znaki. To oni dali początek późniejszemu górnictwu rud metali w okolicach Karpacza i Kowar, gdzie powstawały także lokalne huty. W czasie II wojny światowej Niemcy rozpoczęli w Kowarach poszukiwania i wydobycie rud uranu, natomiast największy rozwój kopalni nastąpił po 1945 r. już za sprawą ZSRR. Pamiątką historii są dzisiejsze podziemne trasy turystyczne: Sztolnie Kowary w „Kopalni Liczyrzepa” i „Kopalnia Podgórze”. Skarby ziemi (minerały Sudetów i nie tylko) prezentuje Muzeum Mineralogiczne w Szklarskiej Porębie oraz Muzeum Ziemi Juna w Karpaczu.
Szklarze
Okolice Szklarskiej Poręby miały przed wiekami jeszcze dwa atuty: kwarc i drewno do pozyskania potażu niezbędnego w produkcji szkła. W XIV wieku nad Szklarskim Potokiem powstała (jedna z pierwszych w Sudetach) huta szkła. Tutejsze wyroby zyskały europejską sławę. Dziś produkcja szkła kryształowego kontynuowana jest w Hucie „Julia” w Piechowicach, wytopem szkła zajmuje się również „Leśna Huta” w Szklarskiej Porębie. Największą w Polsce kolekcję szkła artystycznego (zarówno dawnego jak i współczesnego) obejrzeć można w Muzeum Karkonoskim w Jeleniej Górze.
Tkacze
Od II połowy XVI w. mieszkańcy Jeleniej Góry i okolic zajmowali się tkaniem lnianych płócien. Handel nimi przyczynił się do rozkwitu miasta, które sprzedawało tkaniny w Europie i Ameryce. Od wojen napoleońskich datuje się upadek tkactwa, na który złożyły się zarówno względy polityczne (wojny, blokady), jak i gospodarcze (konkurencja bawełny i przemysłu maszynowego). W mysłakowickim „Orle” produkują do dziś lniane tkaniny, które (także w postaci ubiorów) oferują sklepy przy fabryce.
Laboranci
Swój cech zawiązali w Karkonoszach w XVIII w. Szczególnie aktywnie działali w okolicach Karpacza i Miłkowa, gdzie zbierali i uprawiali lecznicze zioła oraz produkowali z nich szereg medykamentów. Jeszcze 150 lat temu ich lecznicze specyfiki znane były w całej Europie. Mistrzowie zielarscy przegrali z medycyną konwencjonalną, jednak ich historię przybliża wystawa w Muzeum Sportu i Turystyki oraz ekspozycja w Centrum Informacyjnym Karkonoskiego Parku Narodowego z Ogrodem Ziół i Krzewów Karkonoskich w Karpaczu. Tradycje produkcji leków podtrzymuje do dziś jeleniogórska „Jelfa”.
Karkonoski Park Narodowy
Został utworzony w 1959 roku i objął swoim zasięgiem najwyższe pasmo Sudetów Zachodnich – Karkonosze. W 2016 r. Park został powiększony o cenne obszary lasów liściastych i mieszanych występujących w rejonie Góry Żar, Kopista i Szerzawa; w ten sposób dotychczasową enklawę „Góra Chojnik” połączono z głównym obszarem Parku. Obecnie jego powierzchnia wynosi 5951,4 ha. Obejmuje swym zasięgiem Główny Grzbiet Karkonoszy od zachodnich zboczy Mumlawskiego Wierchu po Przełęcz Okraj. Miejsca szczególnie cenne przyrodniczo to: Śnieżne Kotły, Czarny Kocioł Jagniątkowski, Kocioł Łomniczki, Kotły Małego i Wielkiego Stawu. Na obszarze całych Karkonoszy po stronie polskiej i czeskiej utworzono Bilateralny Rezerwat Biosfery pod patronatem UNESCO. W skład Parku wchodzi także enklawa: „Wodospad Szklarki” (z wodospadem o wysokości 13,3 m).
Rudawski Park Krajobrazowy
Obejmuje Rudawy Janowickie (w całości), Kotlinę Jeleniogórską (wschodnią część), Góry Kaczawskie (tylko ich południowo wschodni grzbiet – Góry Ołowiane) oraz Bramę Lubawską (zachodnią część Kotlin Marciszowskiej i Kamiennogórskiej). Wyróżniającą cechą krajobrazu Parku są skałki bądź grupy skalne, które usadowione są na licznych wzniesieniach (np. Sokolik, Starościńskie Skały, Fajka, Skalny Most). Obecne w terenie walory historyczno-kulturowe, jak np. ruiny zamków czy ludowa architektura dodatkowo podkreślają urok Parku.
Park Krajobrazowy Doliny Bobru
Wraz z otuliną obejmuje najciekawsze obszary Doliny Bobru: